انتقاد یک کارشناس از روند غیراصولی توزیع برنج در ایران

در حالیکه مسئولین دولت و مجلس از بهبود شاخص‌های اقتصادی سخن به میان می‌آورند اما مردم از گرانی و افزایش قیمت اجناس صحبت می‌کنند. با اینکه تورم از مهر 1400 روند نزولی به خودش گرفته است، علت افزایش قیمت محصولات که مردم را ناراضی ساخته است چیست؟ پیش از آنکه به بیان دلایل افزایش قیمت و گرانی‌ها بپردازیم، به تفاوت تورم و گرانی نگاهی بیندازیم که: تورم به افزایش سطح قیمت‌ها در اقتصاد اشاره دارد در حالی که گرانی بیشتر به قدرت خرید مردم باز می گردد. به بیان دیگر تورم مقایسه سطح قیمت‌های فعلی و گذشته است که نشان از تغییر هزینه‌های زندگی دارد، درحالیکه گرانی از مقایسه سطح قیمت‌ها با سطح درآمد به دست می‌آید. در صورت وجود تورم قیمت‌ها افزایش می‌یابد و اگر کالایی گران باشد یعنی نسبت به درآمد مردم سطح بالایی دارد.  بنابراین تاحدودی تفاوت گرانی با تورم مشخص شد. گرچه دولت در مهار تورم در یک سال گذشته موفق بوده است اما گرانی و افزایش قیمت محصولات بسیار مورد توجه مردم و نخبگان قرار گرفته است. برخی از کالاها مانند گندم، برنج، ماکارانی، مسکن و … گران شده‌اند که توداک در گفت‌و‌گو با صاحبنظران و فعالان اقتصادی عرصه هیا مختلف،  علل برخی از این گرانی‌ها را بررسی کرده است. قاچاق معکوس برنج به کشورهای همسایه، وجود نقص‌های بزرگ در شبکه توزیع این محصول و احتکار برنج در انبار توزیع‌کنندگان از جمله مهمترین عواملی است که بازار برنج ایران را با مشکلات جدی مواجه کرده است. وجود این معضلات در کنار مشکلات دیگر موجب شده است که برنج از سفره برخی خانواده‌ها حذف شود. درباره این موضوعات با ابراهیم بهادرانی اقتصاددان و مشاور عالی رئیس اتاق بازرگانی تهران به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

کشور ما سالیانه به چه مقدار برنج نیاز دارد و سهم واردات و تولید داخل در تامین این نیاز چه قدر است؟

نیاز کشور ما به برنج حدود 2 و نیم تا 3 میلیون تن در سال است که حدود 1.6 تا 2 میلیون تن از طریق تولید داخل و حدود 1.5  میلیون تن ار طریق واردات تامین می‌شود.

در زمینه واردات این میزان برنج با کدام کشورها بیشترین تبادل را داریم؟

کشور هند با تامین بیش از 70 درصد، عمده‌ترین صادرکننده به کشورمان است. پاکستان با حدود 13 درصد در رتبه دوم است و همچنین تایلند نیز بخش اندکی از نیاز داخلی ما به برنج را تامین می‌کند. به علاوه، بخشی از برنج‌های وارداتی از این کشورها از طریق امارات متحده عربی و ترکیه وارد کشور می‌شود.

چه عواملی موجب ترغیب برخی افراد به احتکار برنج می‌شود؟

اگر قیمت ارز ثابت نباشد یا اینکه قیمت کالا در خارج از کشور در حال افزایش باشد، انتظار واردکننده این است که قیمت در آینده بالا برود و به همین علت احتکار می‌کند تا بعدا با قیمت بالاتر عرضه کند. اصولا مهمترین عامل در احتکار به قیمت ارز مربوط می‌شود اما گاهی در برخی کشورها شرایطی ایجاد می‌شود که تقاضای برنج بالا می‌رود و از آنجا که نمی‌توانند به سرعت کشت و برداشت کنند، قیمت‌ها بالا می‌رود و همین باعث سوءاستفاده می‌شود.

به نظر شما کشور ما امکان خودکفایی در تولید برنج را دارد یا خیر؟ و اینکه ارز 4200 تومانی به کاهش خوداتکایی منجر شده یا کمبود تولید داخل را جبران کرده است؟

کشور ما امکان خودکفایی در تولید برنج را دارد اما باید دو شرط لازم محقق شود. اول اینکه ظرفیت و توان تولید را بالا ببریم و دوم اینکه مصرف‌مان را کمتر کنیم. واقعیت این است که ما ایرانی‌ها خیلی برنج مصرف می‌کنیم و حتی بخش قابل توجهی از آن اسراف و دور ریخته می‌شود.

ارز 4200 تومانی باعث می‌شد برخی واردکننده‌های برنج سوءاستفاده کنند. یعنی آنها با ترفندهایی این ارز ارزان را تبدیل به ارز آزاد می‌کردند و به فکر تامین منافع اقتصادی شخصی خودشان و شرکای‌شان بودند. نکته و مشکل بعدی قاچاق معکوس به کشورهای همسایه است. به این معنا که برنج در کشور ما ارزان و در آن کشورها گران‌تر است. بنابراین برنج را از داخل کشور ما جمع می‌کنند و موجب ایجاد گرفتاری برای ایرانی‌ها می‌شوند. همچنین برخی واردکنندگان برنج که اهل سوءاستفاده هستند، این محصول را دوباره به کشورهای دیگر صادر می‌کنند تا سود بیشتری به دست بیاورند. همه اینها دست به دست هم می‌دهد تا شاهد چنین شرایطی در کشور خودمان باشیم.

آیا قیمت برنج در کشورمان را منطقی می‌دانید یا اینکه عوامل پشت پرده‌ای وجود دارد؟

ما هرچه قدر فاصله بین تولید و مصرف را کوتاه کنیم و تعداد گردش کمتر شود، سوء استفاده‌ها و افزایش قیمت‌ها قابل کنترل خواهد بود. من یادم هست که یک زمانی تعاونی‌های شهر و روستا برنج را وارد می‌کردند و خودشان به مردم می‌فروختند تا اجازه واسطه‌گری و سوء استفاده را به دیگران ندهند. به نظر من قیمت برنج اصلا منطقی نیست و این موضوع به خاطر مدل اشتباه توزیع است.

ضمن اینکه شما فرض کنید اول فصل، قیمت هر کیلو برنج مثلا 40 هزار تومان بوده و کشاورز هم آن زمان با همین مبلغ فروخته است. اما الان همان محصول ناگهان به 90 هزار تومان رسیده است! یعنی قیمت همان برنج را بدون اینکه کار و تلاش مازادی انجام شده باشد به بیش از دو برابر افزایش داده‌اند! خب مشخص است که آن برنج را مدت‌ها در انبار توزیع‌کننده احتکار کرده‌اند تا با قیمت بالاتر بفروشند.

شما بهترین راهکار را برای جلوگیری از اثرگذاری منفی قیمت برنج بر زندگی مردم چه می‌دانید؟

همانطور که اشاره کردم، بیشترین مشکل ما مربوط به بخش توزیع برنج است. اگر بتوانیم این بخش را سر و سامان بدهیم و جلوی احتکار را بگیریم، تا حد زیادی موفق به کنترل شرایط و جلوگیری از اثرات منفی بر زندگی مردم خواهیم شد.

افزایش دستمزد کارگران و همچنین هزینه کود شیمیایی (به خاطر جنگ روسیه و اوکراین) چه قدر در تولید امسال برنج اثرگذار خواهد بود؟

به نظر من افزایش دستمزد کارگران تاثیر خاصی بر میزان تولید نخواهد داشت. اما هزینه کود شیمیایی بر اثر بحران روسیه و اوکراین شاید به میزان ناچیز و اندکی بر این موضوع تاثیرگذار باشد. چون ما وابستگی چندانی در این زمینه به روسیه و اوکراین نداریم. حتی هندوستان که بخش قابل توجهی از برنج وارداتی ما را تامین می‌کند به کود شیمیایی این کشورها وابسته نیست. بنابراین این موضوع نمی‌تواند و نباید بر روند تولید یا قیمت محصولات وارداتی، تاثیر منفی داشته باشد.

مطابق واقعیت‌های موجود، پیش بینی شما از آینده بازار برنج در کشورمان چیست؟ افزایش ضریب خوداتکایی یا واردات محض؟

با توجه به افزایش قیمت‌هایی که اتفاق افتاده، در آینده نزدیک تا حدودی از میزان مصرف برنج در کشور کاسته می‌شود. به این معنا که قدرت خرید مردم برای تامین برنج به عنوان وعده غذایی، کمتر شده است و به زودی شاهد کاهش تقریبی مصرف این محصول خواهیم بود. همچنین با توجه به اینکه ارز 4200 تومانی برنج را سال‌های قبل حذف کرده‌ایم، این موضوع امسال تاثیر منفی بر بازار برنج نخواهد داشت. اما در مجموع باید بگویم که اگر کالاها یک نرخی بشوند، قاچاق و افزایش نامشروع قیمت‌ها از بین می‌رود. اینها نکات و ابعاد مثبت موضوع است اما نکته منفی و شاید نگران کننده این است که با توجه به کاهش بارندگی‌ها و در صورت تداوم این روند، احتمالا شاهد ایجاد مشکلاتی در تولید و قیمت برنج باشیم. در مجموع به نظر من، میزان تولید امسال برنج در کشور ما به اندازه سال قبل خواهد بود و تغییر محسوس نخواهد داشت.